Ben je eigenlijk extra kwetsbaar online als je een verstandelijke beperking hebt? En wat zijn handige richtlijnen om te gebruiken op internet voor deze specifieke doelgroep? Of gelden die regels voor iedereen?
Over Sonja
Ik interviewde Sonja Heijkamp. Ze heeft haar eigen bedrijf, de Tweetfabriek, waarmee ze organisaties en instellingen adviseert, helpt en traint op het gebied van mediawijsheid. Daarnaast is ze projectcoördinator mediawijsheid bij Amerpoort, een organisatie die zich richt op mensen met een verstandelijke beperking in de regio’s Utrecht, Flevoland en in ’t Gooi.
Opgroeien met een smartphone
Natuurlijk had ik van tevoren vragen opgesteld, en natuurlijk ging het gesprek veel rommeliger dan precies volgens zo’n lijstje. Allebei vanuit onze woonkamer, die van haar zonnig en met prachtige accessoires op de achtergrond, die van mij met een betonnen muur als decor, waar het behang net van af is, omdat we aan het verbouwen zijn. We praatten over mediaopvoeding. Sonja legt uit dat het wat dat betreft, niet zo verschillend is of je nou ouders bent van drie pubers die in het reguliere onderwijs meelopen, of ouder of begeleider van een jongere met een verstandelijke beperking. Onze generatie (ik ben 39, even ter verduidelijking) is niet opgegroeid met een smartphone, en met de constante aanwezigheid van internet. En precies daarom is het voor ons best wel zoeken: hoe kan ik dat nu het beste doen. Een filter alles voor je laten oplossen, dat alleen werkt niet - zo ver zijn we al wel. Sonja legt uit dat de kracht vooral in verbinding ligt. Kan je met elkaar praten over wat je online meemaakt? Ben je geïnteresseerd in dat deel van het leven van je kind of cliënt, en van elkaar?
Positief
Er is vooral heel veel moois te zien, dat benadrukt Sonja. Er zijn heel veel ouders en begeleiders die actief aan de slag zijn gegaan met mediawijsheid. Dat zie je natuurlijk niet altijd terug in het nieuws, omdat daar vooral wordt getoond wat er niet goed gaat. Daarom is het voor Sonja zo belangrijk om ook deze kant te belichten. We worden met z’n allen steeds bewuster, en we willen echt. Soms is het alleen nog een beetje zoeken naar het ‘hoe’.
Verlegen
En waar het wat moeilijker gaat? Daar komt vaak handelingsverlegenheid om de hoek kijken. ‘Ik weet het niet, dus ik laat het maar even gaan.’ Dat geldt voor ouders net zo goed als voor begeleiders. Sonja: “Ik ben heel benieuwd naar hoe de volgende generatie ouders dat gaat doen, de jongeren die zelf met een smartphone zijn opgegroeid. Wat ik nu soms zie, is dat jonge begeleiders in de zorg, zelf ook moeite hebben om hun smartphone weg te leggen. Dat ze gaan wandelen met een cliënt, en dan ondertussen ook even hun TikTok en Instagram checken. Een poosje terug, toen het nog mocht, zat ik in een koffietentje wat te drinken. Er zat een jonge moeder, met een kindje van een maand of 11. Dat jongetje zocht oogcontact met z’n moeder, maar ze was met haar telefoon bezig. Zijn blik verplaatste zich naar mij. En dat kwam nogal hard binnen bij me. Ik zeg overigens niet dat deze moeder niet iets heel belangrijks aan het doen was, of dat ze geen goeie moeder is. Het is meer: als in het algemeen ouders hun telefoon steeds bij zich hebben, en in het contact met hun kind steeds dat schermpje er tussen laten komen – wat gaat dat doen met de hechting? Daar is nog niet zoveel onderzoek naar, puur omdat het een vrij nieuw fenomeen is en het jaren duurt om daar iets over te kunnen zeggen. Dat vind ik wel spannend. Misschien komt er juist een generatie die helemaal niks meer met de smartphone te maken wil hebben.”
Over eten praat je ook…
We praten verder. Over hoe fascinerend het eigenlijk is, dat je over bepaalde thema’s, die te maken hebben met onder andere zelfbeheersing en discipline, heel goed kan praten met elkaar. Wie heeft niet ooit gesproken met een ander over vakantie-, kerst- of coronakilo’s. Mensen delen gezonde recepten, tips om meer te bewegen, en sporten met elkaar. Maar op het gebied van media, en daar goed mee om gaan, lijkt het gesprek lastig te zijn door handelingsverlegenheid en het hebben van een minimale inhoudelijke kennis. Sonja: “Ik werk onder andere voor Bureau Jeugd en Media, daar delen we met elkaar dagelijks nieuws over mediawijsheid. Er komen per dag wel tien nieuwsberichten voorbij. Er gebeurt van alles op dit gebied, en het internet staat bomvol met tips. We delen docu’s met elkaar, en zijn dan misschien weer een tijdje wat bewuster. We lezen er boeken over. Maar we missen tegelijk een hele populatie, die dit nooit zal lezen. Neem nou de website Steffie.nl. Deze site legt actuele onderwerpen uit in begrijpelijke taal. Voor mensen met een verstandelijke beperking bijvoorbeeld. Op deze website wordt van alles uitgelegd, nu over corona bijvoorbeeld, maar ook over media en het slim gebruiken daarvan. De site bestaat al een jaar of tien en is heel behulpzaam en informatief. Maar ik spreek nog zo vaak begeleiders die deze site niet kennen. Dat zegt mij vooral: we hebben nog heel veel te doen.”
Kwetsbaar
Zijn mensen met een verstandelijke beperking nou extra kwetsbaar online?
Sonja: “Misschien maakt de digitale wereld wel dat mensen kwetsbaarder zijn dan ooit? Mensen met een verstandelijke beperking zijn niet extra kwetsbaar, maar anders kwetsbaar. Het kan goed zijn dat de meesten van hen nooit op een linkje in WhatsApp zou klikken - dit in tegenstelling tot heel veel mede-Nederlanders zonder verstandelijke beperking -, puur omdat ze het nieuws daarover hebben meegekregen. Maar op andere vlakken zie je vaak wel vergelijkbare kwetsbaarheden, hoe verschillend deze grote groep onderling ook is. Vaak zijn er beperkingen op het gebied van risico’s en consequenties inschatten. Het kunnen overzien van de gevolgen van wat je doet. Maar zien we dat ook niet bij mensen zonder beperking? Dat kan online natuurlijk echt schade aanrichten aan deze mensen. Ook is het soms best moeilijk om echt te kunnen inzien dat je het slachtoffer bent van bijvoorbeeld online pesten. Doorhebben dat je uitgelachen wordt. Dat is ook zeker een extra kwetsbaarheid. Wat ik belangrijk vind, is dat je individueel kijkt naar wat iemand al kan, of iemand hulp vraagt, iets wil leren of ergens in kan groeien. Niet iedereen met een verstandelijke beperking is per definitie een online slachtoffer.”
Training
“Mijn werk bestaat onder andere uit het geven van trainingen aan cliënten met een lichte verstandelijke beperking op woongroepen. Ik leg aan de begeleiders uit: ik kom een paaltje slaan. Als ik weg ben, moeten jullie er mee verder kunnen. Ik geef jullie tools en ik breng het gesprek op gang. Maar daarna is het vooral belangrijk dat begeleiders en bewoners het gesprek met elkaar voortzetten. Tijdens een training praten we met elkaar, aan de hand van praatplaten. Ik laat een plaatje zien van een hacker en een bankpasje bijvoorbeeld, en dan kijken we met elkaar: is dit iets leuks van internet, of iets niet-leuks. We verdelen de online situaties op twee stapels: eentje met een duimpje omhoog en eentje met een dislike-duimpje. Ook in het midden komt een stapeltje met dingen die beide zijn. Zo zie je na een tijdje: er is heel veel leuk op internet, en er is ook heel veel niet leuk op internet. Een app als WhatsApp kan bijvoorbeeld in het midden komen te liggen. Want je kunt er heel positieve dingen mee doen – maar je kan ook ruzie krijgen via WhatsApp.
De cliënten en begeleiders maken daarna gezamenlijke afspraken over hoe ze online met elkaar willen omgaan. Die regels komen in de meeste bijeenkomsten ongeveer op hetzelfde neer. Want niemand vindt het leuk om te pesten, om ruzies via een app uit te vechten. En niemand vindt het vanzelfsprekend om blootfoto’s van anderen gewoon verder te verspreiden. Maar om het met elkaar te formuleren, en daarna in een gemeenschappelijke ruimte zoals woonkamer of keuken te hangen, geeft houvast en helpt onthouden. Je kan ernaar verwijzen, en je draagt de verantwoordelijkheid om je aan deze afspraken te houden, ook met elkaar.”
Praten over media
Sonja heeft zelf een aantal tools ontwikkeld die helpen bij mediaopvoeding. Je vindt ze op haar website: detweetfabriek.nl. Ze zijn zo geformuleerd dat ze gericht zijn op het werk in zorgorganisaties en speciaal onderwijs, maar als ouder vind ik ze zelf ook heel leerzaam en handig. Breed inzetbaar dus! Onderstaande tips komen van mediawijsheid.nl, een site waar Sonja ook heel actief voor is.
5 tips om online-weerbaarheid te vergroten
- Ga in gesprek. Jij bent mediaopvoeder. Geef het goede voorbeeld en ga in gesprek over wat iemand online meemaakt. Dat kan door te vragen: ‘Hoe was het vandaag op internet?’ Luister, en breek niet te snel in tijdens een verhaal.
- Ga aan de slag. Internet en sociale media zijn leuk. Zelf contacten onderhouden, je favoriete vlogger volgen, nieuws lezen, mooie plaatjes en filmpjes kijken. Er zijn heel veel mogelijkheden om sociale media in te zetten en er plezier aan te beleven.
- Zorg voor maatwerk. Duik in de inhoud. Welke websites en apps zijn geschikt voor mensen met een licht verstandelijke beperking? Zijn ze goed toegankelijk? Speel samen het bordspel Mediajungle en ontdek de invloed van internet en sociale media.
- Doe het veilig. Begeleid iemand met een verstandelijke beperking om zich online veilig te kunnen bewegen. Je kennis kun je testen op Alert Online. Hier lees je ook hoe je een betrouwbare datingsite kan herkennen bijvoorbeeld. Zo kun je iemand goed voorlichten en samen naar profielinstellingen kijken. Laat voelen dat je er onvoorwaardelijk voor hem of haar bent. Oók als het online misgaat.
- Maak samen afspraken. Door samen huisregels op te stellen over onlinegedrag bijvoorbeeld. Wat posten we wel op Instagram, en wat niet? Zorg voor voldoende online- en offlinetijd. Geef duidelijke kaders, maar overweeg ook eens om het een weekend helemaal vrij te laten.
De Special Media Awards
Amerpoort organiseert sinds 2018 de Special Media Awards. Sonja is initiatiefnemer en coördinator van dit bijzondere evenement. Wat zijn de Special Media Awards nou precies? “De Special Media Awards zijn opgezet omdat we willen laten zien: dit zijn de leuke kanten van internet. We willen niet steeds met een vingertje wijzen, en praten over alle risico’s, maar vooral ook laten zien hoe internet je contact met anderen leuker kan maken, hoe je jezelf kan ontwikkelen en nieuwe dingen kan leren. We willen ook van elkaar leren. Mensen met een verstandelijke beperking zichtbaar laten zijn in de media. We willen mediamakers met en zonder een verstandelijke beperking met elkaar in contact brengen, en helpen samen te werken.” Deelnemers kunnen een maand lang hun mediawerk insturen. De jury bepaalt wie er genomineerd zijn, en een vakjury van bekende Nederlanders bepaalt uiteindelijk wie van de genomineerden “de beste” is. In 2019 hadden we een knalfeest in Beeld en Geluid in Hilversum. Dit jaar een bijzondere digitale editie in verband met corona.
En ook dit jaar zijn er weer heel veel mooie dingen ingeleverd. Je vindt de winnaars van 2020 hier, en er komt ook nog een aftermovie op de site van Special Media Awards.”
Meer lezen?
De website van Sonja: www.detweetfabriek.nl
Special media awards: https://special-media-awards.nl/
Reageren?